چرا استارتآپهای شهری در ایران پا نمی‌گیرند؟
شرایط استارتآپهای شهری در ایران نه آن‌قدر سیاه است که بازیگران جدید جرات حضور نداشته باشند، نه آن‌قدر سفید که بتواند یک بازار رقابتی را برای خدمات شهری شکل بدهد. در یک سر طیف اپلیکیشن‌های موفقی مانند اسنپ و تپسی در حوزه حملونقل شهری حضور دارند و در سوی دیگر، استارتآپهای شهری مانند بیدود، می بریم و جاروب که یا شکست خورده‌اند یا با چالش‌های جدی‌ای دست‌وپنجه نرم می‌کنند.
ورود استارت‌آپ‌ها به حوزه حملونقل شهری با اسنپ در سال ۱۳۹۳ آغاز شد. از همان سال‌های ابتدایی، کسانی که از خیابان‌های بدون حضور تاکسی‌های اینترنتی نفع می‌بردند، تمام توان خود را برای مقابله با شرکت‌های اسنپ و تپسی به کار بستند. تاکسیرانی و شهرداری در صف اول مقابله بودند. از تجمع تاکسیداران و زیر سوال بردن امنیت اسنپ تا ادعای شهرداری مبنی بر اینکه اسنپ و تپسی مجوزهای لازم را ندارند.
این مجادله تا جایی ادامه پیدا کرد که قراردادی میان شهرداری و تاکسی‌های اینترنتی منعقد شد و شرکت‌ها متعهد شدند تا دو درصد از کرایه دریافتی هر سفر را بابت بهای خدمات استفاده از زیرساخت شهری به شهرداری به صورت ماهانه پرداخت کنند. شاید تا زمانی که جای پای نهادهای وابسته به حاکمیت در سهامداری شرکت‌های اسنپ و تپسی محکم نشد، سرعت سنگ‌اندازی جلو پای این دو شرکت نیز کند نشد اما فضای اغلب حوزه‌های دیگر مربوط به خدمات شهری نتوانسته پذیرای خوبی برای استارت‌آپ‌ها باشد. بخشی از این ناتوانی به بوروکراسی پیچیده حاکم بر شهرداری و دشوار بودن تغییر سنت‌های گذشته مربوط است و بخشی دیگر حاصل وجود مافیای قدرتمند. علاوه بر این، اغلب استارتآپهای شهری مستقیماً با مردم در ارتباطند بنابراین نمی‌توان سهم فرهنگ و عادت مردم را دست‌کم گرفت. از دوچرخه‌سواری تا پسماند، شکست استارت‌آپ‌ها معلول یکی از این عوامل بوده است.
دوچرخه‌های اشتراکی، اسیر تغییر سلایق مدیران شهری
تجربه نشان داده تهران در حال حاضر میزبان خوبی برای دوچرخه‌سواران نیست. گواه این جمله، اتفاقی است که برای بیدود افتاد و سیاستی است که علناً از سوی مدیران شهری اعلام شد. مرداد ۱۴۰۰، پرویز سروری، نایب‌رئیس شورای شهر تهران، اعلام کرده بود ترویج دوچرخه‌سواری باید در برنامه‌های ما باشد اما در اولویت نیست.
صاحبان دوچرخه‌های نارنجی اولین بار در الکامپ سال ۱۳۹۷ کسب‌وکارشان را معرفی کردند و در روزهای پایانی سال ۱۴۰۱ با شرایطی مواجه شدند که عطای بازگرداندن پروانه‌ها به شهر را به لقایش ببخشند. حالا با گذشت چند ماه از اعلام رسمی تعطیلی بیدود، مناطقی از تهران شاهد حضور دوچرخه‌ها و موتورهای برقی «زی‌رو» شده است. به گفته هم‌بنیان‌گذار زی‌رو، این شرکت پیش از آنکه بیدود با شکست مواجه شود راه‌اندازی شده بود و به طور کلی دستگاه‌های متفاوتی هم داراست.
سجاد غرضی، هم‌بنیان‌گذار زی‌رو که یکی دیگر از استارتآپهای شهری است می‌گوید: وقتی ما فعالیت خود را آغاز کردیم بیدود مشغول به کار بود و اطلاعی نداشتیم که قرار است در آینده فعالیتش متوقف شود. تمایل داریم تعداد بیشتری از این اپلیکیشن‌ها در سطح شهر راه‌اندازی شوند چراکه بازار دوچرخه‌ها و موتورهای اشتراکی نوپاست و حضور شرکت‌های بیشتر می‌تواند به رشد این بازار کمک کند. به هر حال ریسک جدی‌ای برای کسب‌وکارهایی که وارد این حوزه‌ها می‌شوند وجود دارد و به طور کلی مدیرانی که با استارت‌آپ‌ها کار می‌کنند باید بیش از این مراقب کسب‌وکارهای نوپا باشند.
او معتقد است باید از استارت‌آپ‌ها حمایت شود اما این حمایت در سطح تنظیم‌‌گری و تسهیل مقررات باشد.
هم‌بنیان‌گذار زی‌رو درباره تجربه این شرکت در فرایند‌های اداری با شهرداری می‌گوید: حدود دو سال است که با شهرداری در تعامل و مشغول مذاکرات برای تصمیم‌گیری در برخی حوزه‌ها هستیم. امیدواریم موانع پیش رو کاهش پیدا کند و مدیران تسهیل‌گری کنند تا فعالیت‌هایی که در نقاط مختلف دنیا توانسته مسیر خود را پیدا کند، در ایران هم محقق شود.
او ادامه می‌دهد: بخشی از مشکلات این است که تیم‌های مدیریتی که عوض می‌شوند سیاست‌ها را هم دچار تغییر می‌کنند. هر دوره‌ای از مدیران ممکن است از گسترش یک نوع وسیله نقلیه حمایت کنند.
غرضی در پاسخ به این پرسش که آیا شهرداری حمایت مالی از کسب‌وکار زی‌رو انجام داده یا نه می‌گوید: وعده‌هایی داده شده که سوبسید هوای پاک در نظر می‌گیریم اما الان مساله ما حمایت مالی شهرداری نیست. ما امیدواریم پروسه دریافت مجوزها تسهیل شود چون دشوار بودن این فرایندها می‌تواند شرکت‌های نوپا را زمین بزند.
«می بریم» هم یکی دیگر از اپلیکیشن‌های حوزه حملونقل شهری بود که در سال ۱۳۹۵ راه‌اندازی شد. می بریم قرار بود یک سرویس همسفری درون‌شهری باشد که کاربران آن برای استفاده نیاز به هماهنگی نداشته باشند و فقط در ساعت مقرر در مکان مقرر حضور یابند. بنیان‌گذاران این استارت‌آپ معتقد بودند می بریم می‌تواند گزینه مناسبی برای کسب درآمد کارمندان از صندلی‌های خالی اتومبیل‌شان باشد. این استارت‌آپ در سال ۱۳۹۷ فعالیتش را متوقف کرد.
امیرحسین حسینی پژوه، یکی از بنیان‌گذاران می بریم، در متنی که برای توقف فعالیت می بریم در ویرگول منتشر کرد با اشاره به اینکه تیم این استارت‌آپ هزینه تغییر عادت مردم را در نظر نگرفته بودند نوشت: ما بعد از ورود به شتاب‌دهنده، طی سه مرحله در هر مرحله برای ۱۰ سرمایه‌گذار مستندات مالی را ارسال کردیم و در نهایت در ۲۰ جلسه حضوری سرمایه‌گذاری شرکت کردیم. اوایل که تازه کار را شروع کرده بودیم مسائلی مثل تعداد پایین کاربر را مطرح کردند بعد که سیستم کامل شد و تعداد کاربران بالا رفت گفتند چرا هنوز تراکنش‌تان کم است! اما این اواخر متوجه شدیم تمام اینها بهانه بود، سرمایه‌گذاران از بازار قرمز جابه‌جایی مسافر ترسیده بودند. وجود بازیگران بزرگی مثل اسنپ و تپسی از یک سو و تغییر عادت از سوی دیگر «می بریم» را بسیار پرریسک کرده بود.
چرا استارتآپهای حوزه پسماند شکست می‌خورند؟
جمع‌آوری پسماند خشک در سال‌های اخیر با معضل زباله‌گردی گره خورده و بارها سخن از وجود مافیایی برای جمع‌آوری طلای سیاه به میان آمده است. نه شهردار قبلی و نه فعلی با وجود ادعاهای گوناگون نتوانستند با مافیای زباله‌گردی مبارزه کنند. در زمانی نه‌چندان دور، شکل‌گیری شرکت‌هایی که بتوانند با چند کلیک زباله‌های تفکیک‌شده مردم را جمع‌آوری کنند، راه‌حلی برای مشکلات حوزه پسماند تصور می‌شد. همین تفکر بود که منجر به شکل‌گیری «پاک‌زی» و «جاروب»، معروف‌ترین استارتآپهای فعال در حوزه جمع‌آوری پسماند، شد.
«پاک‌زی» در سال‌های ۱۳۹۸ و ۱۳۹۹ در میان کاربران علاقه‌مند به فرایند بازیافت پرطرفدار شد. این برنامه که یکی از استارتآپهای شهری است در ابتدا فقط برای کاربران ساکن در شهرهای اردبیل و اراک فعال بود و با جمع‌آوری زباله‌های خشک کاربران و دادن مبلغی به آنها میان علاقه‌مندان به بازیافت، محبوب شد اما مدتی بعد فعالیت آن متوقف شد. هرچند برخی شنیده‌ها نشان از اختلاف این مجموعه با شهرداری داشت اما دلیل توقف فعالیت به طور رسمی اعلام نشد.
«جاروب» هم یکی دیگر از اپلیکیشن‌های جمع‌آوری پسماند و از دیگر استارتآپهای شهری بود که اخیراً خبر توقف فعالیتش به گوش رسید. کاربران این برنامه می‌توانستند با تحویل پسماندهای خشک خود به کارمندان جاروب، پول نقد دریافت کنند. جاروب که با سرمایه‌گذاری چند میلیاردی شناسا در بازار معرفی شد، بیش از دو هزار بار از اپلیکیشن بازار دانلود شده است اما نظرات کاربران این برنامه در بازار می‌گوید از آذرماه پشتیبانی و واریز مبالغ با مشکل مواجه شده و این مشکل تا جایی ادامه پیدا کرد که فعالیت این برنامه متوقف شد.
امیرنیک مرام، هم‌بنیان‌گذار و مدیرعامل جاروب، بیان اینکه این استارت‌آپ در سال ۱۳۹۷ فعالیت خود را آغاز کرد گفت: از فروردین ۱۴۰۲ در یک تعلیقی قرار گرفته‌ایم که دلیل اصلی آن شهرداری است. وقتی ما کار خود را آغاز کردیم، متوجه شدیم فعالیت در بازار پسماند نیازمند مجوز است. جلسات متعددی با شهرداری، سازمان فناوری اطلاعات وزارت ارتباطات و معاونت علمی ریاست‌جمهوری برگزار کردیم و شهرداری را برای تعریف و دریافت مجوز قانع کردیم. پس از آن جاروب به عنوان اولین شرکت، احراز صلاحیت شد و مجوز لازم را دریافت کرد.
او ادامه داد: به دنبال داشتن این مجوز، جاروب می‌توانست در مناطق ۲۲ گانه شهر تهران فعالیت داشته باشد. مدل کاری ما به این شکل بود که در هر منطقه‌ای به میزان برداشتی که داشتیم، از صورت وضعیت پرداختی پیمانکار آن منطقه کسر می‌شد. یعنی اگر ما در یک منطقه یک کیلو پسماند جمع‌آوری می‌کردیم، به اندازه یک کیلو از صورت وضعیت پرداختی پیمانکار آن منطقه کسر می‌شد. در ادامه، ما نیز بر اساس همان میزان برداشت، به شهرداری اجاره پرداخت می‌کردیم.
به گفته هم‌بنیان‌گذار جاروب، هدف این استارت‌آپ شهری این بوده که به عنوان یک هویت مستقل جدید از جنس هوشمند در کنار پیمانکاران به صورت مستقل فعالیت کنند و در عین حال فعالیت‌های پیمانکاران را مختل یا محدود نکنند.
مدیرعامل جاروب گفت: قرار بود اگر پسماندی از مناطقی جمع‌آوری می‌شود که قبلاً توسط پیمانکاران پرداخت شده است، به ازای آن مقدار به حساب پیمانکاران بازگردانده شود. در طول فعالیت ما با این مجوز، پولی به پیمانکار واریز نشد اما ریال به ریال از ما دریافت شد.